Nowy Dwór Gdański przed laty słynął między innymi z tkalni lnu, zakładów tytoniowych, cukrowni i gorzelni. Jakie jeszcze ciekawostki wiążą się z historią tej miejscowości? O tym w najnowszym odcinku cyklu „Historie okolic Elbląga” opowiada Karol Wyszyński, przewodnik PTTK.
W pobliżu Nowego Dworu Gdańskiego odkryto ślady osadnictwa z lat 650-400 p.n.e. (Lubiechowo) a także osadnictwa słowiańskiego z okresu panowania książąt pomorskich. W okresie 1282-1466 miejscowość należał do państwa krzyżackiego, następnie do 1772 do Polski, później do Prus i Niemiec. W 1945 r. powróciła do Polski. Od początku istnienia nazywała się Nowy Dwór (Weihersdorf), następnie – do 1945 r. - Tiegehhof. Prawa miejskie miejscowość uzyskała w 1880 r. od cesarza Wilhelma I.
Gdy rządzili bankierzy
Kiedy po buncie mieszkańców znacznej części państwa krzyżackiego w 1454 r. doszło do inkorporacji tych terenów do Korony Polskiej, a następnie od 1466 do pokoju toruńskiego, Nowy Dwór Gdański i Żuławy znalazły się na terenie Prus Królewskich a tym samym zostały częścią państwa polskiego. Pierwszymi dzierżawcami tym ziem byli członkowie rodu Falkenberg, po nich Loitzów. Loitzowie byli bankierami szczecińskimi, a Jan i Stefan byli członkami Komisji Morskiej czyli pierwszej polskiej admiralicji. Została ona powołana przez króla Zygmunta II Augusta 24 marca 1568 r. Elbląski wątek działalności tej komisji to budowa w naszym mieście galeonu „Smok”, niestety nie wszedł do służby.
Loitzowie zbankrutowali w 1572 r., jednak zostali na Żuławach, gdzie założyli Tujski Dwór (Tignhof). Zajęli się osuszaniem gruntów i uprawą - przy wykorzystaniu mennonitów - osadników z terenu obecnej Holandii. Po Loitzach dzierżawcą został ród Wejchertów, również powiązany z ówczesną polską flotą wojenną, a następnie sam Jan III Sobieski, po nim jego synowie - Jan i Konstanty.
Gorzelnia i Wolne Miasto Gdańsk
Po pierwszym rozbiorze Polski Nowy Dwór i rejon Żuław wszedł w skład Królestwa Prus. Zamek wzniesiony przez Loitzów w 1680 r. został przekazany luteranom, którzy w późniejszym okresie rozebrali go, a na dawnych fundamentach wznieśli nową świątynię. W mieście w tym czasie istniała tkalnia lnu, zakłady tytoniowe, produkcji mydeł, cukrownia. Największą sławą cieszyła się jednak gorzelnia rodziny Stobbe i produkcja jałowcówki „Stobbes Machandel”, jej najlepsze gatunki leżakowały nawet 50 lat. Największym konkurentem rodziny Stobbe był członek ich rodziny z Elbląga.
Po 1920 roku Nowy Dwór znalazł się w granicach Wolnego Miasta Gdańska, a na barce na Tudze swoje lokum znaleźli polscy celnicy. Kolej z połączeniem do Szymankowa również znajdowała się pod polską administracją, oprócz tego w miejscowości funkcjonowała kolej wąskotorowa. Stąd do obozu Stutthof transportowano więźniów.
W 1945 r. wojska niemieckie, opuszczając te tereny, zatopiły Żuławy, powódź dotknęła też Nowy Dwór Gdański. Polscy osadnicy dużym wysiłkiem naprawili przerwane wały i osuszyli okoliczne tereny. Odzyskane ziemie były także łakomym kąskiem dla różnej maści szabrowników.
Najciekawsze zabytki
W Nowym Dworze Gdańskim do dzisiaj zachowały się niektóre historyczne obiekty. W dawnej serowni powstałej w 1890 r. funkcjonuje obecnie Muzeum Żuławskie. Tutaj też mieściły się magazyny zdobyczy Armii Czerwonej, a później baza Spółdzielni Transportu Wiejskiego i magazyny Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska.
Do zabytków należą także Kościół Przemienienia Pańskiego z 1851 r., most zwodzony z 1936 r., spichlerz nad Tuga z 1878 r. i wieża ciśnień z 1909 r., będąca jedną z pierwszych budów w Europie o konstrukcji żelbetowej. Z kolei Żuławski Dom Kultury był pierwszym tego typu obiektem mającym być wzorcem dla takich placówek w Polsce.