ELZAM: od przemysłu ciężkiego do parku handlowo-usługowego (Historia materialnego i intelektualnego dziedzictwa Zamechu po roku 1990, odc. 5)
Mimo że niestrudzenie bronię tezy, że „prywatyzacja” Zamechu była słuszną decyzją i o historycznym znaczeniu, nie mogę nie zauważać jej skutków ubocznych, z którymi nasze miasto i jego mieszkańcy musieli się zmierzyć po roku 1990. Dotyczyło to przede wszystkim opisanej w poprzednim odcinku infrastruktury zamechowskiej Fabryki II znajdującej się pomiędzy ulicami Grunwaldzką, Malborską i Lotniczą. Ten niedawny jeszcze kompleks przemysłowy stał się siedzibą ELZAM-u. Lwia część znajdujących się tam hal i budynków straciła jednak swoje przemysłowe przeznaczenie. W tym artykule opowiem, jaką funkcję przybrały w gospodarce wolnorynkowej.
W obliczu ograniczonych sukcesów ELZAM-u we wskrzeszaniu produkcji bardzo wcześnie jego kierownictwo zaczęło intensywnie poszukiwać pomysłu na inne wykorzystanie opustoszałych obiektów poprzemysłowych. W 1994 r. w hali B11 powołano do życia Giełdę Elbląską S.A., zajmującą się obsługą hurtowego i detalicznego rynku rolno-spożywczego. W tym samym czasie w hali B6 powstało największe wówczas w Elblągu centrum handlowo-usługowe z blisko setką sklepów, warsztatów rzemieślniczych i punktów gastronomicznych. Oba te przedsięwzięcia funkcjonują do dziś i są jednymi z najbardziej udanych biznesowo oraz powszechnie rozpoznawalnymi projektami ELZAM-u.
W hali B16 przy ul. Malborskiej, wydzierżawionej Zakładowi Urządzeń Ciepłowniczych ABB Zamech Ltd, uruchomiona została produkcja rur preizolowanych. Potem, po sprzedaży tego biznesu firmie Logstor, to ona dzierżawiła budynek B16 aż do zakończenia działalności spółki w roku 2009. Następnie – po wieloletniej przerwie – obiekt ten wykupiła firm DELTA, organizując w nim swoje centrum produkcyjno-logistyczno-magazynowe.
W 1996 r. w hali B2 otwarto Kazamaty Klub EB, który był największym obiektem rozrywkowym w regionie. Dwupoziomowy lokal oferował atrakcyjną przestrzeń z lożami, barem, sceną i parkietem na 1500 osób. W klubie odbywały się dyskoteki, techno party oraz koncerty, na których występowały czołowe zespoły polskiej sceny muzycznej. Klub cieszył się ogromnym powodzeniem. Niestety przyciągał też półświatek przestępczy. Klub został zamknięty po strzelaninie w roku 2001. Po kilkuletniej przerwie w obiekcie tym otwarto wielkopowierzchniowe sklepy, w tym centrum handlowe z branży materiałów budowlanych oraz wyposażenia domu i ogrodu (najpierw NOMI, obecnie Mrówka).
Pozostałe hale fabryczne zaczęto również dzierżawić na działalność handlową i usługową. Podmioty będące najemcami dość często się zmieniały. Zdecydowana ich większość pozostaje nakierowana na handel detaliczny i kontakty z klientem indywidualnym, stąd przestrzeń tego terenu jest ogólnodostępna dla każdego poprzez dwa niestrzeżone wjazdy od al. Grunwaldzkiej, dwa od ul. Lotniczej i wyjście dla pieszych od ul. Fabrycznej. Wydzielony pozostaje teren wokół hali B16 z dostępem przez strzeżoną bramę od ulicy Malborskiej. Wydzielony i strzeżony jest również teren wokół hali B13A. Pozostała przestrzeń ze swoimi ulicami i placami jest otwarta i stała się jakby poszerzoną tkanką miejską, czymś w rodzaju parku handlowo-usługowego.
ELZAM Holding S.A.
Z końcem lat 90. XX w. dalszy rozwój i prowadzenie wielobranżowej działalności gospodarczej PPU ELZAM w podziale na zakłady branżowe stało się niewydolne. Dlatego w 2000 r. powołano do życia grupę kapitałową ELZAM Holding S.A., w ramach którego działały autonomiczne podmioty gospodarcze. Struktura ta przetrwała dekadę. Do jej upadłości znacząco przyczyniło się przystąpienie ELZAM-u - jeszcze w drugiej połowie lat 90. XX w. - do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (NFI).
Zamiast obiecywanej przez NFI szansy na rozwój przedsiębiorstwa ELZAM stał się zakładnikiem NFI. Rosnące z każdym rokiem obciążenia fiskalne zmuszały ELZAM do wysprzedaży kolejnych wydzielonych części jego majątku. W takiej atmosferze doszło np. do zbycia na rzecz Alstom Power nieruchomości położonych nad rzeką Elbląg i przy ulicach Stoczniowej, Niskiej i Dolnej. Nieruchomości te Alstom Power (i jego poprzednik ABB Zamech Ltd) dzierżawiło wcześniej od ELZAM-u. Warto jednak pamiętać, że po tej transakcji Alstom Power zainwestował w te obiekty poważne środki, podwyższając ich standard i wartość. Najbardziej widocznym przykładem jest budynek biurowy A1 przy ul. Stoczniowej.
Kolejne transfery zysków do NFI z roku na rok pogarszały sytuację finansową holdingu. Ostatnie lata jego działalności charakteryzowały chroniczne kłopoty finansowe, zmiany zarządów, zmiany właścicielskie, a nawet upadłości niektórych wchodzących w jego skład podmiotów gospodarczych, czemu towarzyszyły niekończące się spory ze związkami zawodowymi, strajki załóg lub pogotowia strajkowe. Szczególnie głośne były sprawy ELZAM Skrawmet i ELZAM Konstal, które ogłosiły plany restrukturyzacji zatrudnienia, a to z kolei wywołało reakcje obronne związków zawodowych, które sięgały po akcje strajkowe, włącznie ze strajkami okupacyjnymi. W obu przypadkach ostatecznie firmy ogłosiły upadłość.
Oparcie większości przychodu o działalność handlową i usługową oraz ograniczenie przemysłowej działalności wytwórczej też odegrały z pewnością pewną negatywną rolę. Nie bez znaczenia okazały się nietrafione inwestycje oraz niefortunnie podpisane kontrakty z niewiarygodnymi partnerami. Sytuację komplikowały niełatwe relacje managementu ELZAM-u i ABB Zamech Ltd. W przekazach, które do mnie dotarły, pojawia się zawstydzający wątek poczucia wyższości, jakie nader często dawano odczuć kierownictwu ELZAM-u oraz swary o rozliczenia za ELZAM-owskie usługi.
„Poholdingowa” rzeczywistość
Po wyczerpaniu się formuły ELZAM Holding S.A. i ogłoszeniu jego upadłości zgrupowane w nim firmy zaczęły przybierać niezależną osobowość prawną, działać samodzielnie i podlegały kolejnym przekształceniom właścicielskim. Do dziś o wspólnym rodowodzie tych podmiotów świadczą przedrostki EL lub ELZAM w ich nazwach oraz duże podobieństwa w grafice ich znaków firmowych. Na załączonym wyżej slajdzie pokazałem w uproszczony sposób ewolucję tych podmiotów (a w tym linku mapa jest dostępna w lepszej rozdzielczości).
Bilans działania tych przedsiębiorstw w minionych 35 latach – mimo wszystko – wypada w mojej ocenie na plus. I to nawet mimo tego, że dziś tylko ok. 15% dawnej infrastruktury przemysłowej dawnego zamechowskiej Fabryki II / Terenu B wykorzystywana jest na cele produkcyjne, a głównym i bodaj jedynym kontynuatorem tradycji Zamechu w tym kompleksie w zakresie przemysłu ciężkiego jest Zakład Mechaniczny ELTECH Sp. z o.o.
Pomimo niełatwej drogi jaką przez ten czas podążały działające tu podmioty, nierzadko napotykając poważne problemy strukturalne, systemowe, organizacyjne i finansowe. Nie zabrakło na niej upadłości, zwolnień, sprzedaży, protestów pracowniczych. Mimo to teren ELZAM-owskiego parku handlowo-usługowego nadal tętni życiem i toczy się tu codzienny biznes, dzięki któremu setki osób znajduje tu zatrudnienie. Świadczy o tym choćby wysokie obłożenie parkingów na 500 aut. Wielobranżowość działających tu podmiotów gospodarczych przyciąga nadal sporo klientów.
Stosunkowo niewielki procent powierzchni pod wynajem jest niezagospodarowany. Owszem trudno mówić, żeby to była nowoczesna i atrakcyjna infrastruktura. Na domiar tego w głębi tego obszaru rażą obrazki nieporządku, a nawet bałaganu. Zgodnie z pozyskanymi danymi omawiany pozamechowski teren oraz znajdujące się nieruchomości należą do 5 podmiotów: Giełda Elbląska S.A., ELZAM Market Sp. z o.o., Zakład Mechaniczny ELTECH Sp. z o.o., ELKOP Spółka Europejska, DELTA Sp. z o.o.
Liczę na to, że to z konieczności syntetyczne, a może nawet uproszczone, a niekiedy powierzchowne ujęcie historii ostatnich 35 lat dawnej zamechowskiej Fabryki II będzie przyczynkiem do dyskusji i refleksji nad współczesnymi dziejami naszego miasta
Na opracowanie czeka nadal temat losów nieprodukcyjnego zamechowskiego majątku Zamechu, którego dysponentem w roku 1990 został ELZAM. Na majątek tek składały się domy gościnne, hotele robotnicze i internaty dla uczniów, mieszkania pracownicze, szkoła przyzakładowa, żłobki i przedszkola, ośrodki wczasowe i kolonijne, przyzakładowa przychodnia lekarska z oddziałem szpitalnym, Zakładowy Dom Kultury „Pałacyk”, Związkowy Klub Sportowy „Olimpia”, biblioteki, redakcja gazety zakładowej, zakładowe radio studio, stołówki i punkty żywienia.
cdn.
Daniel Lewandowski
Przygotowując niniejszy artykuł korzystałem z następujących publikacji i źródeł:
- „Czas przemian. Transformacja gospodarcza na Warmii i Mazurach w latach 1989 – 2014.” Marek Książek / Olsztyn 201
- Artykuł autorstwa Jana Obrzuta „Przemysł maszynowy Elbląga w latach 1945-2005 na przykładzie Zamechu i jego transformacji” opublikowany w Roczniku Elbląskim – Numer Specjalny / Elbląg 2006
- „Technika Zamechu. 1948 – 1988”, monografia wydana na 40-lecie Zamechu, rok wydania 1988
- Roczniki gazety zakładowej „Głosu Zamechu” z lat 1963 – 1990
- Dokumentacja z zamechowskiego archiwum
- Artykuły z prasy internetowej:
Likwidacja elbląskiej fabryki Logstor
Rozmowa ze Stefanem Szpalerskim, prezesem Elzam Holding SA.
Okupacja budynku Elzamu Holding przy ul. Grunwaldzkiej.
Wszystkich zainteresowanych powojennymi dziejami Elbląga, a w szczególności jego przemysłem zachęcam do kontaktu pod adresem daniel.lewandowski1967@gmail.com. Liczę też na dzielenie się ciekawymi wątkami, które mogłyby się stać inspiracją do dalszych opowieści o Zamechu.
Zachęcam też do zapoznania się z moimi wcześniejszymi, tematycznie związanymi publikacjami internetowymi:
Zachęcam też do zapoznania się z moimi wcześniejszymi, tematycznie związanymi publikacjami internetowymi:
- Turbinowe „Citius – Altius – Fortius” Zamechu
- „Zamechowskie kolosy”, czyli turbiny mocy 25 i 50 MW
- „Zamechowska przygoda z turbinami 120 MW”
- „Miss Zamechu”, czyli kariera zamechowskich „dwusetek”
- „Zamechowska 360-tka i historia jednego czynu społecznego”
- Zamechowskie „maluchy”, czyli turbiny napędowe i przemysłowe małej mocy
- „Trzy generacje zamechowskich turbin ciepłowniczych”
- „Zamechowski niespełniony sen o atomie”
- Arcydzieła zamechowskiej pracowni modelarskiej
- „Zamechowski Ośrodek Naukowo-Badawczy”
- „Zamechowska Stacja Prób Turbin i organy parowe Gerarda”
- Zamechowska Izba Tradycji i Pamięci: ktokolwiek widział, ktokolwiek wie…
- STOP non stop, czyli 70 lat Stowarzyszenia Technicznego Odlewników Polskich w Elblągu
- Zdarzyło się w Elblągu i Zamechu 30 lat temu. Jubileusz prywatyzacji
- Zamech w Grudniu 1970
- Zdarzyło się w Elblągu i Zamechu 45 lat temu. Rok cudów
- Uchwała rządowa 40/72, czyli bitwa o Elbląg
- Wspomnienie o Kamilu Czwiertni (1930-2022)
- „Historia materialnego i intelektualnego dziedzictwa Zamechu po 1990 roku (odcinek 1)”
- „Historia materialnego i intelektualnego dziedzictwa Zamechu po 1990 roku (odcinek 2)”
- „Historia materialnego i intelektualnego dziedzictwa Zamechu po 1990 roku (odcinek 3)”
- ELZAM-owskie początki (Historia materialnego i intelektualnego dziedzictwa Zamechu, odc. 4)
- Zamechowski „Pałacyk” Odc.1
- Zamechowski „Pałacyk” Odc.2
- Zamechowski chór „Echo”
- W klimatach „Głosu Zamechu”
- W klimatach zamechowskiego Radio-Studio
- Zamechowska gazeta zakładowa „Na Warcie Pokoju”
- Czterej przyjaciele z Zamechu zakładają Galerię EL
- I Biennale Form Przestrzennych. To Zamech dał Gerardowi skrzydła
- Jak Zamech inspirował artystów. Grafiki Haliny Różewicz-Książkiewicz
- STOP non stop, czyli 70 lat Stowarzyszenia Technicznego Odlewników Polskich w Elblągu
- Zamechowski SIMP
- Zamechowska Izba Tradycji i Pamięci: ktokolwiek widział, ktokolwiek wie…
- Zamechowskie wakacje
- Zamechowska „Jedynka”
- Tajemnice schichauowskich piwnic
- Zamechowskie budownictwo mieszkaniowe
- Historia i osiągnięcia Zakładów Mechanicznych ZAMECH im. gen. Karola Świerczewskiego
- Zamechowskie wyróżnienia, odznaczenia oraz nagrody pracownicze
- Zamechowska służba zdrowia (Odcinek 1: Środowisko pracy i organizacja)
- Zamechowscy „Judymowie” (Zamechowska służba zdrowia, odc. 2)
- Przed Zamechem była Stocznia nr 16 (Odc. 1: Geneza i trudne początki)
- Przed Zamechem była Stocznia nr 16 (Część 2: Struktura organizacyjna i ludzie)
- Przed Zamechem była Stocznia nr 16 (Część 3: Odbudowa i działalność elbląskiej stoczni 1/2)
- Przed Zamechem była Stocznia nr 16 (Część 4: Odbudowa i działalność elbląskiej stoczni 2/2)
- Przed Zamechem była Stocznia nr 16 (Część 5: Koniec marzeń o stoczni)
- Zamechowskie biblioteki (Odcinek 1: Zakładowa Biblioteka Techniczna)
- Zamechowskie biblioteki (Odcinek 2: Zamechowskie ZOINTE i BOINTE)
- Zamechowskie biblioteki (Odcinek 3: Zakładowa Biblioteka Zwią zkowa)
- Rozważania w 75. rocznicę powstania Zamechu, odc. 1 Czym byłby Elbląg bez Zamechu
- Rozważania na 75. rocznicę powstania Zamechu, odc. 2 Zamech wcale nie musiał powstać w Elblągu
- Wspomnienie o Tadeuszu Ryterskim (1932-2024)
- Zamechowskie szkolnictwo (Odc. 1, Historia Zespołu Szkół Zawodowych Zamech)
- Zamechowskie szkolnictwo (Odc.2, Infrastruktura, wyposażenie, zasady i rytuał Zespołu Szkół Zawodowych Zamech)
- Zamechowskie szkolnictwo (Odc. 3, Uczniowie i nauczyciele ZSZ Zamech)
- Zamechowskie szkolnictwo (Odc. 4, Uczniowie i nauczyciele ZSZ Zamech - ciąg dalszy)
- Zamechowska dokumentacja konstrukcyjna (Odc. 1: System numeracji rysunków)
- Co się stało z zamechowskim archiwum (Zamechowska dokumentacja konstrukcyjna, odc. 2)
- Zamech kolebką elbląskiego sportu. Wspomnienie po latach
- EFUK. Czy ktoś jeszcze pamięta?
- O załodze Zamechu (zatrudnienie w latach 1945-60, odc. 1)
- O liczebności załogi Zamechu, czyli zakład o … brodę dyrektora Kowalczyka (Odc. 2 - zatrudnienie w latach 1961-90)
