Dokładnie 70 lat temu w hali A20 Zakładów Mechanicznych im. gen. Karola Świerczewskiego wybuchł pożar. Ówczesna władza oraz Urząd Bezpieczeństwa uznały, że to nie może być po prostu wypadek. To musiał być sabotaż. Zeznania wymuszano torturami, złamano wiele życiorysów. W tym roku mija 70 lat od tamtych tragicznych wydarzeń, które do historii przeszły jako Sprawa Elbląska. Z tej okazji uroczyście złożono kwiaty pod pomnikiem ofiar (zobacz więcej zdjęć), odbyła się także konferencja naukowa zorganizowana przez gdański oddział Instytutu Pamięci Narodowej.
"(...) Pożar został zauważony o godz. 2 po północy 17 lipca 1949 r. Strawił całą halę A20. Straty materialne były ogromne. Zniszczeniu uległo niedawno zainstalowane wyposażenie hali w tym suwnice, park maszynowy złożony z ponad 160 obrabiarek, jak też i kilkanaście tysięcy łopatek i innych części turbinowych, w tym kilka wirników przysłanych do zakładu w ramach akcji remontowej. Pod zarzutem sabotażu i działania na rzecz obcego wywiadu Urząd Bezpieczeństwa (UB) aresztował wówczas ponad 220 osób, w większości pracowników Zakładów Mechanicznych. Ówczesnej władzy i bezpieki prawdziwe przyczyny tragedii nie interesowały, znacznie ważniejsza była propaganda oraz polityka. Pożar był efektem nieszczęśliwego splotu wydarzeń i zaniedbań, ale decydenci uznali, że podpalaczami i szpiegami zostaną reemigranci z imperialistycznej Francji" – tak początek tego tragicznego w skutkach wydarzenia opisuje Grażyna Wosińska we wstępie do wystawy "Sprawa Elbląska. Galeria zdjęć", dostępnej w Ratuszu Staromiejskim.
- Pierwotnie biegli, którzy 19 lipca rozpoczęli oględziny stwierdzili, że doszło do pożaru i nie są w stanie określić, jakie były jego przyczyny. Potem, na podstawie dostępnych materiałów i ich późniejszych zeznań, widać dokładnie, jak nakłaniano ich do zmiany zdania. Z Warszawy przyjechała grupa operacyjna, którą wspierali najważniejsi funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa oraz przedstawiciele ministerstw, które działały w tamtym czasie – mówił dr Daniel Czerwiński z gdańskiego Instytutu Pamięci Narodowej, jeden z prelegentów środowej (17 lipca) konferencji pn. "W poszukiwaniu szpiegów i dywersantów. Urząd Bezpieczeństwa w gospodarce lat stalinowskich na przykładzie Sprawy Elbląskiej", odbywającej się w Ratuszu Staromiejskim. - Na podstawie Sprawy Elbląskiej można zobaczyć, jak działał aparat bezpieczeństwa. Jego funkcjonariusze przychodzili z gotową tezą do osób, które były przesłuchiwane. Wmawiali im, że są one sabotażystami i dokonały aktu sabotażu. Mimo że ludzie ci tłumaczyli, że była to awaria sprzętu, zwykła usterka, to nikt im nie wierzył. Symptomatyczne jest to, że 1956 r. zaczęto weryfikować to, jak prowadzone były te sprawy. Już w aktach Sprawy Elbląskiej, w aktach Jeana Bastarda [Francuza mieszkającego w Elblągu, którego Urząd Bezpieczeństwa uznał za szefa siatki wywiadowczo – dywersyjnej – red.] i innych znajdujemy informacje o tym, że manipulowano dowodami.
Fałszywe zeznania wymuszano od przesłuchiwanych torturami: ofiary trzymano w karcerach, bez ubrania, w wodzie, wyrywano paznokcie i włosy, miażdżono palce, bito w każdy możliwy sposób, łamano kości, przypalano, pozbawiano je snu, dręczono psychicznie.
- To, że osoby, które zostały oskarżone w Sprawie Elbląskiej przyznały się do różnych, wyimaginowanych zarzutów było spowodowane przede wszystkim tym, że zostały one poddane straszliwym rzeczom. Nie dziwię się, że osoby te mówiły później, że były w stanie przyznać się do wszystkiego byle tylko przestano je torturować i bić - mówił dr Daniel Czerwiński.
"Po długotrwałym przetrzymywaniu w areszcie i brutalnym śledztwie skazano 31 osób, w tym w procesie głównym zapadły trzy wyroki śmierci, jeden wyrok dożywotniego więzienia, a pięć osób otrzymało wyrok więzienia ponad 10 lat. Dwie osoby nie przeżyły śledztwa. W tzw. procesach odpryskowych na karę śmierci skazano dwie kolejne osoby oraz zasądzono 20 długoletnich wyroków więzienia" – wylicza Grażyna Wosińska we wspomnianym wstępie.
Wyroków śmierci nie wykonano, wszyscy uwięzieni odzyskali wolność w 1956 r., ale wielu z nich straciło zdrowie i nigdy już nie wróciło do stanu sprzed tego koszmarnego okresu. W pełni zrehabilitowano osoby te dopiero po 1990 r., ich cierpienie upamiętnia skwer im. Ofiar Sprawy Elbląskiej oraz obelisk z nową tablicą pamiątkową (poprzednią ukradziono kilka lat temu, zastępowała ją ta wykonana z tworzywa sztucznego). Ufundowały ją dwie firmy: GE Power oraz pasłęcka odlewnia żeliwa i metali niezależnych "ORWO", oficjalnie odsłonięta została podczas uroczystości rocznicowych.
Zobacz także: "Sprawa Elbląska. Ta historia nie ma końca".
