W naszym cotygodniowym cyklu „Historia okolic Elbląga” przenosimy się do gminy Gardeja, która w latach 1975-98 należała do województwa elbląskiego. O ciekawostkach związanych z Gardeją i Bądkami opowiada Karol Wyszyński, przewodnik elbląskiego PTTK.
W średniowieczu istniał tu pruski gród obronny, zdobyty przez Krzyżaków w 1233 r. W pobliżu tego grodu znajdowała się osada należąca w 1285 r. do cystersów, później własność biskupstwa pomezańskiego. Jako miasto Gardeja była lokowana w 1334 r. W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) została poważnie zniszczona, a całkowitemu zniszczeniu uległa w 1554 r. w wyniku pożaru.
Po 1525 r. Gardeja należała do Prus Książęcych, a następnie od 1657 r. do Brandenburgii i z kolei od 1701 do Prus. Ponowna lokacja miasta nastąpiła w 1559 r. W XVI wieku Gardeja była miejscem osiedlenia się braci czeskich. Sprowadził ich tu biskup protestancki z Kwidzyna Paulus Speratus (1484-1551).
W czasie plebiscytu w 1920 r. niemal wszyscy mieszkańcy miejscowości opowiedzieli się za pozostaniem w granicach Niemiec. Ze względu jednak na połączenie kolejowe położoną dwa kilometry od Gardei stację przyznano Polsce i tu znajdowała się polska placówka celna. Sama linia kolejowa powstała w 1883 r. Łączyła Grudziądz z Malborkiem. Stacja, będącą jednocześnie niewielką osadą, nosiła nazwę Bahnhof Garnsee. Istnieje do dzisiaj.
Gardeja utraciła prawa miejskie po II wojnie światowej, w czasie działań wojennych w 1945 r. zniszczeniu uległo 80 procent zabudowy. Zachowała się między innymi dawna wieża kościelna z XVI w.
W 1946 r. decyzją Rady Ministrów miejscowość otrzymała obecne brzmienie, do tego czasu nosiła miano Garnsee. W poprzednich okresach występowała też pod zapisami: Garzano, Garzanum, Gardzey, Gardzei, Garsei, Gardtzei, Garzey, Gardze, Gardensehe, Gardaiem, Gardzeiem.
Bądki
Według najstarszych zapisów Bądki powstały jako osada lub źreb (we wczesnym średniowieczu tak określano rolę należącą do rycerza bądź chłopa tak wolnego jak i niewolnego). Miejscowość określano wtedy jako Piątkowo (Panthckow, Pantkowe, Panckow) była wtedy prawdopodobnie polską osadą, a nazwa ma się wywodzić od imienia właściciela o imieniu Piętko. W 1293 r. właścicielem był Henryk von Pantkow. Wdowa po nim – Katarzyna - wydzierżawiła część dóbr sołtysowi Walterowi.
Następnymi dzierżawcami po śmierci Katarzyny byli jej synowie Tomasz i Henryk. W końcu XIV w. ostatni spadkobierca sprzedał dobra bratu biskupa pomezańskiego Jana I Mnicha. Folwark nazywany Bądki Małe i wieś chłopska liczyły razem nieco ponad 60 łanów.
Wieś była również niszczona przez wojny między innymi w XV i XVI w. jednocześnie spowodowały one jej wyludnienie.
W drugiej połowie XVI w. ziemię zaczęli kupować bądź dzierżawić mieszkańcy Kwidzyna. Ponowne zniszczenia wsi spowodowały również wojny polsko-szwedzkie prowadzone w latach 1626-1629 oraz 1655-1660. Nawet bardzo korzystne warunki dla nowych osadników, jakie zapewniał król Fryderyk II (1712-1786), nie przyniosły oczekiwanych rezultatów osadniczych. Niepowodzeniem też skończyły się próby wykorzystania leczniczych źródeł, jakie odkryto w XVIII w. pobliskiej dolinie. Odkryte wody zdrojowe miały leczyć problemy z związane z trawieniem. Miejsce to nazywano Friedrichsbad.
Sytuacja materialna wsi poprawiła się z początkiem XIX w., kiedy uwłaszczono chłopów. W tym też okresie istniała zarówno wieś jak i folwark. W 1938 r. wieś obdarzono nowym mianem – Pankendorf.
Po II wojnie światowej. w latach 1946-2000 r., działała tu szkoła podstawowa, kierował nią Feliks Piasecki, absolwent Polskiego Gimnazjum w Kwidzynie. Poprzednia powstała w 1797. Nowy budynek szkoły oddano w 1967 r.
W latach 1950-1956 w Bądkach działała Spółdzielnia Rolnicza „Przebudowa”. A w 1960 r. powstało Kółko Rolnicze.
Nazwę Pankendorf zmieniono w 1947 r. na obecną, co jest powrotem do nazw występujących w latach 1880-1938. W poprzednich okresach występowały też nazwy: Pankendorf, Panthcow, Pantkowe, Pantkow, Bantkow, Bandtkaw, Gross Bandtken¸ spotykano też określenia: Banthkon, Groß Bandtken, Groß Pankendorf.