To, co wyróżnia okres Bożego Narodzenia to rozbrzmiewające w różnych miejscach kolędy. „Mizerna cicha, stajenka” to jedna z popularnych kolęd polskich śpiewana do muzyki Teofila Lenartowicza, którego spuścizna literacka obejmuje wyrosłe z ludowej inspiracji poematy religijne i historyczne oraz zbiory wierszy dla dzieci.
Kolędy to popularna nazwa pieśni kościelnych i domowych o Bożym Narodzeniu, których pierwotne autorstwo przypisywano św. Franciszkowi z Asyżu. Polskie słowo „kolęda” pochodzi od łacińskiego calendae oznaczającego w cesarstwie rzymskim pierwszy dzień każdego miesiąca. W naszym kraju kolędami początkowo nazywano pieśni noworoczne, składające się zawsze z trzech części, tj.: życzeń powodzenia, szczęścia i urodzaju; prośby o datek oraz podziękowania za dar noworoczny, zwany podarzą lub kolędą właśnie.
Teofil Lenartowicz (1822-1893) jest autorem niegdyś bardziej popularnych, a obecnie mało znanych tekstów i liryk, takich jak Polska ziemia w obrazach, czy Lirenka, co zapewniło poecie przydomek „lirnika mazowieckiego”. Obecnie pamięć o autorze przywołuje wykonywana w okresie Bożego Narodzenia kolęda „Mizerna cicha, stajenka”, do której poeta napisał słowa. Muzykę do tej kolędy skomponował Jan Karol Gall (1856-1912), który studiował kompozycję u Franza Krenna we Wiedniu oraz u Josepha Rheinbergera w Monachium. Co ciekawe kompozytor ten uzupełniał swoje studia u znanego i wybitnego artysty - Franciszka Liszta w Weimarze. Jan Karol Gall pełnił funkcję wicedyrektora Towarzystwa Muzycznego we Lwowie, był profesorem śpiewu w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie oraz recenzentem w pismach polskich i niemieckich. Opublikował prawie 400 kompozycji – pieśni na głos i fortepian, utwory chóralne, kantaty oraz operę komiczną Viola (na podstawie Williama Szekspira).
Wersja tekstu kolędy, która przetrwała do dzisiaj, pochodzi z pierwszej sceny utworu Szopka z 1849 roku. Wraz z muzyką kolędę tę zawiera wydany w 1903 roku w Krakowie Śpiewnik kościelny katolicki: czyli największy podręcznik dla ludu i organistów w kościołach katolickich (Cz. 1, s. 53):
Mizerna cicha, stajenka licha, pełna niebieskiej chwały;
Oto leżący przed nami śpiący w promieniach, Jezus mały.
Nad nim Anieli w locie stanęli, i pochyleni klęczą,
Z włosy złotemi, z skrzydły białemi, pod malowaną tęczą.
Wielkie zdziwienie, wszelkie stworzenie, cały świat orzeźwiony,
Mądrość mądrości, światłość światłości, Bóg człowiek wcielony,
I oto mnodzy ludzie ubodzy, radzi oglądać Pana.
Pełni natchnienia, pełni zbawienia, upadli na kolana.
Długo czekali, długo wzdychali, aż niebo rozgorzało,
Piekło zawarte, niebo otwarte, Słowem Ciałem się stało.
Śpi jeszcze senne, Dziecię promienne, w ciszy ubogiej strzechy,
Na licach białych, na ustach małych, migają się uśmiechy.
Oto Marya, czysta lilia, przy niej staruszek drżący,
Stoją przed nami, przed pastuszkami, tacy uśmiechający.
Hej ludzie prości, Bóg z nami gości, skończony czas niedoli.
On daje siebie, chwała na niebie; pokój ludziom dobrej woli.
Obecnie kolęda „Mizerna cicha, stajenka” najczęściej wykonywana jest w kościołach podczas pasterki i w pierwszy i drugi dzień świąt. Im bliżej Nowego Roku i Trzech Króli tym rzadziej rozbrzmiewa w świątyniach.
Kolędę „Mizerna cicha, stajenka” w swoim repertuarze posiadają m.in. Krzysztof Cugowski, Urszula Dudziak, Alibabki, Hanna Banaszak oraz Czerwone Gitary.
Źródła: Polskie kolędy i pastorałki: antologia, Kraków 1989; Cyfrowa Biblioteka Piosenki Polskiej.
