Co ma wspólnego wieś Lichnowy z filmem „Pan na Żuławach”, jakie zabytki przetrwały do dzisiejszych czasów w Nowym Stawie? O tym i wielu innych ciekawostkach dowiecie się z kolejnego odcinka „Historii okolic Elbląga”. Oprowadza jak co tydzień Karol Wyszyński, przewodnik elbląskiego PTTK.
Lichnowy
Wieś Lichnowy (po kaszubsku Lëchnòwë) do 1945 r. nosiła nazwę Gross Lichtenau, dzisiaj to stolica gminy. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1254 r, wówczas była to wieś należąca do kmiecia. W XIV w. powstał tu kościół pw. św. Urszuli, odbudowano go po pożarze w końcu XIX w., druga przebudowa nastąpiła w 1959 r.
Do cennych zabytków z jego wyposażenia należy zaliczyć ołtarz z XV w., figurę Madonny z Dzieciątkiem z XVII w., znajduje się też tu płyta nagrobna z XVI w. W XIX w. w Lichnowach powstał także kościół ewangelicki, ale rozebrano go po 1945 r. Ciekawym zabytkiem jest również drewniany dom mieszkalny i budynek gospodarczy z XIX wieku.
W 1947 r. do wsi przybyli reemigranci z Francji, historię tej społeczności i wsi nieco pod inną nazwą znamy z serialu „Pan na Żuławach”. Sam serial nagrano jednak całkiem w innym miejscu.
Nowy Staw
Miasto i siedziba gminy o tej samej nazwie, położone nad rzeką Świętą, który jest górnym odcinkiem Tuji (Tugi). Do 1945 r. nazywało się Neuteich, w maju 1945 r. nazwano ją Nytych, a w 1948 r. nadano jej obecne miano.
Nowy Staw powstał w 1316 r., wówczas była to wieś o nazwie Neuteichsdorf, w 1329 r. miejscowość otrzymała przywilej lokacyjny, a w 1343 r. - prawa miejskie. Po raz pierwszy odnotowano Nowy Staw jako „Der stat czum Nuventiche”. Miasto posiadało w przeszłości dwie bramy i fosy, nigdy nie miało murów obronnych. Było niszczone i grabione podczas działań wojennych, np. w 1454 r. przez Krzyżaków, w czasie wojen ze Szwecją 1626-1629 i 1650-1660, nie ominęły go także pożary i epidemie.
Najcenniejszym zabytkiem Nowego Stawu jest Kolegiata św. Mateusza, największy kościół na Żuławach, będący trzynawową bazyliką. Świątynię konsekrowano w 1408 r. Po reformacji pozostała kościołem katolickim. Posiada sklepienia gwiaździste i krzyżowe, a wieża ma drewnianą nadbudowę. Wewnątrz znajduje się ołtarz z 1609 r. pochodzący z braniewskiego kościoła św. Katarzyny oraz figura Madonny z początku XVI w.
Ciekawym miejscem w Nowym Stawie jest „Galeria Żuławska”, która powstała w dawnym kościele ewangelickim z ciekawą wieżą, przypominającą ołówek. Budowla powstała na początku XIX wieku w miejsce spalonego ratusza. Wśród zabytków należy też wyróżnić dom podcieniowy z 1820 r.
W latach 1807-1813 w Nowym Stawie stacjonował garnizon wojsk francuskich. A po upadku powstania listopadowego ulokowano tu dawnych polskich powstańców z 10 pułku piechoty oraz 8 pułku strzelców.
W latach 70. XIX w. miasto zyskało połączenia drogowe z Malborkiem i Tczewem, kolejowe z Szymankowem i Nowym Dworem Gdańskim (szeroki tor) w 1886 r. Dwa lata później do miasta dotarła żuławska kolej wąskotorowa (Westpreussiche Kleinbahnen AG), gwarantując połączenie z Lisewem i Nowym Dworem Gdańskim. W mieście istniały liczne zakłady: cukrownia (od 1887 r.), słodownia, mleczarnia, obecnie już niestety nie funkcjonują.
11 marca 1945 r. miasto zostało zajęte przez żołnierzy z 48 armii 2 Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Po wojnie przybyli tu nowi mieszkańcy, głównie z Kresów i Polski centralnej.