12 stycznia 1238 r. - tego dnia ukazała się pierwsza pisemna wzmianka o Elblągu. 786 lat temu Krzyżacy zezwolili dominikanom na budowę kościoła. Dziś w tym miejscu funkcjonuje Galeria EL.
„We wczesnym średniowieczu, w okresie bezpośrednio poprzedzającym założenie Elbląga, okolice przyszłego miasta były stosunkowo gęsto zaludnione, czego dowodem są pozostałości licznych osad, grodziska i cmentarzyska. Jednak co ciekawe, były one usytuowane w odległości około 1,5 km od miejsca, gdzie później został założony Elbląg.” - możemy przeczytać w artykule Grażyny Nawrolskiej „Rozwój przestrzenny Elbląga w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym” opublikowanym w Archeologia Historica Polona (tom 23; 2015 r.).
Elbląg został założony w 1237 r. „na surowym korzeniu”. Oznacza to, że wcześniej na terenie naszego miasta nie było nic. Rozpoczęto budowę całkowicie od podstaw. Rycerze Zakonu Krzyżackiego wybrali to miejsce przy rzece Elbląg ze względu na jego znaczenie strategiczne, polityczne i ekonomiczne. Zakon Krzyżacki przygotowywał się do akcji kolonizacyjnej i chrystianizacyjnej na terenie zamieszkanym przez plemiona pruskie. I potrzebna mu była baza.
Pierwsza pisemna wzmianka o osadzie Elbing dotyczy... dominikanów i zgody Krzyżaków, aby w „ich” grodzie funkcjonowała świątynia konkurencyjnego zakonu. „W 1238 r. mistrz Zakonu Krzyżackiego, Hermann Balk wystawił dokument fundacyjny, zezwalający dominikanom przybyłym do Polski na osiedlenie się w Elblągu. Otrzymali parcelę pod budowę klasztoru, a w 1246 roku mistrz Zakonu Krzyżackiego Henryk von Hohenhole wydał zezwolenie na budowę ceglanego kościoła bez wieży. Budowę rozpoczęto po 1246 r. zaczynając od obecnego prezbiterium (chóru), zakrystii oraz dwóch niewielkich pomieszczeń. Pod koniec XIII wieku powstał korpus kościoła. „ - możemy przeczytać na stronach Elbląskiego Wortalu Historycznego.
Najwcześniejszy etap funkcjonowania grodu kończy przywilej lokacyjny wydany 10 kwietnia 1246 roku przez wielkiego mistrza Heinricha von Hohenlohe i mistrza krajowego Poppena von Osternach. Miasto otrzymało tzw. ograniczone prawo lubeckie. Teren przeznaczony pod miasto miał powierzchnię około 15 ha (w 1326 r. powiększono do ok. 24 ha) o kształcie trapezu z dłuższym bokiem przy rzece. Przyjmuje się, że w 1251 r. zakończono budowę najstarszej części zamku krzyżackiego wraz z systemem obronnym i trzema podzamczami. Zamek mieścił się w południowej części miasta. Dziś w tym miejscu znajduje się m. in. Muzeum Archeologiczno - Historyczne.