W pierwszych miesiącach 1990 r. elbląskie Zakłady Mechaniczne im. gen. K.Świerczewskiego zwane powszechnie Zamechem wkroczyły na drogę przekształceń własnościowych. W ich efekcie z wielkiego kombinatu państwowego wyłoniły się dwa podmioty gospodarcze: Elbląskie Zakłady Mechaniczne, w skrócie ELZAM oraz ABB Zamech Ltd. Wydarzenie dało post-zamechowskiemu majątkowi „nowe życie”, otworzyło przed nim nowe możliwości, ale też uruchomiło serię kolejnych przekształceń, które miały miejsce na przestrzeni ostatnich z górą 30 lat. Ich bilans, mimo wszystkich kontrowersji i emocji jakie nieuchronnie budziły, moim zdaniem pozostaje zdecydowanie dodatni. Niniejszym opracowaniem otwieram serię artykułów, w których będę chciał dowieść słuszności tej tezy. Jest on również studium wstępnym i przyczynkiem do przygotowywanej monografii na temat ewolucji majątku należącego do Zamechu - pisze Daniel Lewandowski.
Etos Zamechu jest do dnia dzisiejszego bardzo silny wśród elblążan. Nie tylko dlatego, że w całej powojennej historii naszego miasta był to największy pracodawca i zajmował największy teren przemysłowy, ale też ze względu na zaangażowanie swoich pracowników w życie intelektualne, społeczne, kulturalne, artystyczne i sportowe miasta, w kształcenie i edukację młodzieży i dorosłych jak również budownictwo mieszkaniowe. Biorąc to wszystko pod uwagę śmiało można stwierdzić, że w okresie 42 lat swojego istnienia (1948-1990) Zamech pełnił rolę miastotwórczą i był wręcz organicznie zrośnięty z miastem i regionem oraz jego mieszkańcami.
Czas przemian
Kiedy nadszedł czas przemian polityczno-społeczno-gospodarczych, swoim potencjałem materialnym i intelektualnym zasilił nowe firmy i pchnął je na nowe tory w gospodarce wolnorynkowej. Dla upamiętnienie roli, jaką Zamech odegrał w historii naszego miasta, na największym jego rondzie u zbiegu ulic Robotniczej, Browarnej i Teatralnej w czerwcu 2020 r. odsłonięto wielkogabarytową dekorację w kształcie znaku firmowego tego przedsiębiorstwa. W ten sposób stał się on trwałym elementem infrastruktury miejskiej.
Chciałbym jednak wyraźnie zaznaczyć, że mimo dość rozpowszechnionego przekonania o sile i pozycji Zamechu z końca lat 80. XX w., nie miał on raczej wielkich szans na przetrwanie w wolnorynkowej gospodarce kapitalistycznej. Odstawał technologicznie od wiodących zachodnich producentów o podobnym profilu, nie miał dojść do światowych rynków, a jego właściciel – państwo polskie – nie dysponowało środkami finansowymi na prowadzenie bieżącej działalności biznesowej. Miał za to Zamech silne tradycje i kulturę techniczną, spore doświadczenie, dobrze wykształconą kadrę techniczną, pracowitą załogę oraz spory, choć mocno zużyty, majątek w postaci infrastruktury przemysłowej. I te elementy okazały się największymi atutami, na których można było budować przyszłość.
Zamech przetrwał ponad cztery dekady w pewnym specyficznym otoczeniu polityczno-gospodarczym. Wraz z jego końcem jego rola się wyczerpała i potrzebny był nowy model działalności gospodarczej oraz przebudowa zamechowskiego majątku. Nieuzasadniona jest narracja jakoby ten majątek został zmarnowany, roztrwoniony, wyprzedany za bezcen, tudzież rozkradziony. Nie promuję tezy, że procesy prywatyzacyjne były idealne. Przeciwnie - przekształcenia budziły wątpliwości, protesty i były bolesne, ale niestety nieuniknione. Bez nich to, co zbudowano w czasach Zamechu, bezpowrotnie by przepadło. Gdyby nie zawarte w porę joint-venture z ABB, Zamech najpewniej by upadł w latach 90. XX w. tak jak wiele innych polskich utytułowanych przedsiębiorstw z czasów PRL. Sama „prywatyzacja” zresztą też nie dawała gwarancji powodzenia. W Polsce było wystarczająco dużo przykładów nieudanych prywatyzacji i wiele „sprywatyzowanych” podmiotów przegrało walkę konkurencyjną na wolnym rynku. Na tym tle historia restrukturyzacji majątku Zamechu wygląda bardzo korzystnie. Nie wszystko się udało, ale ostateczny bilans ponad trzech dekad wypada zdecydowanie pozytywnie. Cieszmy się więc, że historia tak właśnie się potoczyła.
Zamechowski majątek
Majątek Zamechu z rozległego, zajmowanego przez to przedsiębiorstwo terenu, stał się „paliwem” rozwojowym dla kolejnych firm oraz zatrudnionych tam elblążan. W miarę upływających lat podmioty te podlegały dalszym przeobrażeniem. Polegały one na wydzielaniu działalności niebędącej działalnością podstawową oraz odsprzedaży towarzyszącego mu majątku, na bazie którego powstawały nowe przedsiębiorstwa. Nierzadko zasilone nowym kapitałem, w tym zagranicznym, rozszerzyły swoją działalność znacznie poza sąsiednie podmioty, miasto, region, a nawet kraj. W infrastrukturę pozamechowską inwestowali też zupełnie nowi przedsiębiorcy, uruchamiając nową działalność z zupełnie nowym produktem lub nowymi usługami.
Majątek materialny Zamechu obejmował dwa, połączone (do początku lat 80. XX wieku) linią kolejową, zwarte obszary przemysłowe na terenie miasta wraz ze znajdującą się tam infrastrukturą:
- rozciągający się na wschodnim brzegu rzeki Elbląg teren byłej Schichau Werft przy ul. Stoczniowej, ul. Niskiej i ul. Dolnej określany jako „Teren I-szy” lub „Fabryka nr 1”. Znajdowały się tam budynki i hale oznaczone literami A i C. W budynkach oznaczonych literą A ulokowana była produkcja turbin i przekładni zębatych, a budynki C należały do wytwórni metalurgicznej
- leżący niedaleko dworca PKP teren byłej Schichau Lokomotivfabrik ujęty pomiędzy Al. Grunwaldzką, ul. Lotniczą i ul. Malborską określany był jako „Teren II-gi” lub „Fabryka nr 2”, a znajdujące się tam budynki i hale oznaczone były literą B. Ulokowana w nich była produkcja wyposażenia okrętowego, maszyn do obróbki plastycznej metali, a wcześniej cystern i taboru kolejowego.
oraz majątek pozaprodukcyjny, na który składały się domy gościnne, hotele robotnicze i internaty dla uczniów, mieszkania pracownicze, szkoła przyzakładowa, żłobek i przedszkola, ośrodki wczasowe i kolonijne, przyzakładowa przychodnia lekarska z oddziałem szpitalnym, Zakładowy Dom Kultury „Pałacyk”, Związkowy Klub Sportowy „Olimpia”, biblioteka techniczna, redakcja gazety zakładowej, zakładowe radio studio, stołówki i punkty żywienia.
Nie wolno zapominać o spuściźnie intelektualnej, czyli dokumentacji technicznej i patentach, dotyczących turbin parowych, przekładni zębatych, urządzeń wyposażenia okrętowego, maszyn do obróbki plastycznej metali, cystern.
Bilans lat 1990 - 2022
Dziś ponad trzy dekady od początku przekształceń własnościowych pokusiłem się o bilans tego, co się z tym majątkiem stało. Wynika z niego, że prawie cały majątek zbudowany przez Zamech do roku 1990 nadal istnieje. Owszem nastąpiło nieuchronnie jego rozproszenie i przeprofilowanie (szczególnie widoczne na Terenie II), ale też jego ogromna część doznała w tym czasie niespotykanego wcześniej dokapitalizowania i modernizacji. Dzięki temu nadal funkcjonuje i generuje zyski, dając zatrudnienie poważnej liczbie elblążan. Sieć kooperantów, dostawców i partnerów biznesowych czyni tę liczbę jeszcze wyższą. W kolejnych artykułach będę się starał opowiedzieć tę historię. Niniejszy odcinek kończę mapką infrastruktury przemysłowej położonej na prawym brzegu rzeki Elbląg, na terenie ograniczonym ulicami Stoczniową, Niską, Dolną. Jest ona dostępna w dużej rozdzielczości pod tym linkiem.
W następnych odcinkach dokonam porównania wykorzystania infrastruktury położonej na tym terenie w roku 1990 oraz w chwili obecnej jak też dokonam krótkiej prezentacji podmiotów gospodarczych na tym terenie działających.
cdn.
Daniel Lewandowski
PS. Do innych moich związanych tematycznie z Zamechem artykułów można dotrzeć wpisując w przeglądarce „zamech*portel”. Zapraszam do współpracy i kontaktu pod adresem daniel.lewandowski1967@gmail.com
