Kolejny tekst Elbląskiego Forum Edukacji Społecznej przybliża nam temat ochrony danych osobowych.
Kilka słów wstępu W dniu 27 lipca 2001 r. Sejm uchwalił ustawę o ochronie baz danych (Dz. U. z 2001 r., nr 128, poz. 1402), która w wyniku vacatio legis weszła w życie w listopadzie 2002 r. Ochronie określonej w ustawie podlegają bazy danych, z wyłączeniem baz danych spełniających cechy utworu określone w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (czyli muszą posiadać znamiona oryginalności i indywidualności). Było to spowodowane koniecznością dostosowania polskiego ustawodawstwa w tej materii do standardów Unii Europejskiej.
W szczególności chodzi tu o konieczność dostosowania prawa polskiego do zasad zawartych w Dyrektywie UE z 11 marca 1996 r. o prawnej ochronie baz danych.
Jednak aby w ogóle zacząć rozważać ochronę baz danych należy wyjaśnić kilka pojęć mających ścisły związek z tym zagadnieniem. Podstawowe pojęcie to "baza danych" - która jest zbiorem danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów zgromadzonych według określonej systematyki lub metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym środkami elektronicznymi, wymagającymi istotnego, co do jakości lub ilości, nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub prezentacji jego zawartości.
Pobieranie danych oznacza stałe lub czasowe przejęcie lub przeniesienie całości lub istotnej, co do jakości lub ilości, części zawartości baz danych na inny nośnik, bez względu na sposób lub formę tego przejęcia lub przeniesienia. Wtórne wykorzystanie - jest to publiczne udostępnianie bazy danych w dowolnej formie, a w szczególności poprzez rozpowszechnianie, bezpośrednie przekazywanie lub najem.
Producent baz danych - jest to osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która ponosi ryzyko nakładu inwestycyjnego przy tworzeniu bazy danych - należy tu także rozumieć następcę prawnego producenta.
Baza danych - czyli co podlega ochronie? Jak wynika z definicji bazy danych, ochronie podlega zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów zgromadzonych według określonej systematyki lub metody do których stworzenia producent użył określonych nakładów inwestycyjnych oraz nakładu pracy.
Zbiory danych były tworzone od wieków, a wraz z rozwojem życia gospodarczego, kulturalnego jak i społecznego wzrastał również ich stopień złożoności i wielkości.
Zaczęły powstawać takie bazy danych jak spisy biblioteczne, akty stanu cywilnego, roczniki statystyczne, tabele kursów, zbiory danych osobowych, listy klientów i dostawców, rozkłady jazdy itp. Jak widać sporządzenie tylko niektórych z wyżej wymienionych zestawień informacji wymagało i wymaga bardzo dużego nakładu środków finansowych oraz wielu godzin pracy. Wobec tego nie ma co się dziwić, iż stworzenie takiej bazy danych stanowiło, w jej końcowym efekcie, bardzo dużą wartość dla producenta bazy. Naturalną rzeczą stało się dla niego dążenie do prawnej i fizycznej ochrony bazy danych i poczynionych w związku z tą inwestycjami. Wraz z pojawieniem się technik informatycznych i dostępnością do komputerów oraz Internetu, wzrosła łatwość systematyzowania i obrabiania zbiorów danych. Łączyła się z tym łatwość i szybkość kopiowania baz danych oraz ich nieumowne wykorzystywanie. Nie trudno więc zrozumieć nacisk na producentów baz danych na unormowanie tej kwestii i uporządkowanie "rynku" związanego z wykorzystywaniem baz danych. Znalazło to odzwierciedlenie w ww. dyrektywie Unii Europejskiej oraz w przytoczonej ustawie na gruncie polskiego prawa.
Ustawa o ochronie baz danych skonkretyzowała, jakie bazy danych korzystają z ochrony (art. 5 ustawy). Należą do nich bazy danych których: producent jest obywatelem RP albo ma na jej terytorium swoją siedzibę; producent jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub ma miejsce stałego pobytu na terytorium Unii; producent jest osobą prawną założoną zgodnie z prawem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, posiadającego siedzibę i zakład wykonywania działalności na terytorium Wspólnoty Europejskiej, a jego działalność musi być istotnie i trwale związana z gospodarką państwa członkowskiego Unii Europejskiej; ochrona wynika z umów międzynarodowych, na zasadach i w zakresie w nich określonych; producent nie jest ww. podmiotem i jest przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o działalności gospodarczej.
Sposób korzystania z baz danych i ich ochrony w świetle ustawy Ustawa, w art. 6, stwierdza, iż producentowi bazy danych przysługuje wyłączne i zbywalne prawo pobierania danych i wtórnego ich wykorzystywania w całości lub w istotnej części, co do jakości lub ilości. Można wręcz pokusić się o stwierdzenie, iż producent jest właścicielem tej bazy (choć z pewnymi ograniczeniami). Producent bazy danych może bazę danych udostępnić publicznie (odpłatnie bądź nieodpłatnie).
W przypadku publicznego udostępnienia bazy danych, producent nie może zabronić użytkownikowi korzystającemu zgodnie z prawem z takiej bazy danych, pobierania lub wtórnego wykorzystywania w jakimkolwiek celu nieistotnej, co do jakości lub ilości, części jej zawartości.
Owe korzystanie z bazy danych nie może godzić w interesy producenta bazy danych. Co zaś się tyczy części istotnej upublicznionej bazy danych można z niej korzystać: do własnego użytku osobistego, ale tylko z zawartości nieelektronicznej bazy danych; w charakterze ilustracji, w celach dydaktycznych lub badawczych, ze wskazaniem źródła, jeżeli takie korzystanie jest uzasadnione niekomercyjnym celem; dla którego wykorzystano bazę; do celów bezpieczeństwa wewnętrznego, postępowania sądowego lub administracyjnego.
Inne przypadki korzystania z baz danych w ich istotnych, co do jakości i ilości częściach, muszą być realizowane z porozumieniu z producentem, tzn. na gruncie cywilnoprawnym. Ciekawym zagadnieniem, przy korzystaniu z baz danych, może być zdefiniowanie korzystania z części nieistotnej i części istotnej, co do jakości i ilości.
Ustawodawca nie definiuje części istotnej i części nieistotnej, co do jakości i ilości. Wydaje się, iż każdy producent sam określa co jest częścią nieistotną i częścią istotną bazy. Być może wynika to z różnorodności baz danych, ich stopnia złożoności i skomplikowania a wreszcie z ilości danych. Najprawdopodobniej rozstrzygnięcia w tej materii będą zapadać w orzecznictwie.
Dysponowanie bazą danych przez producenta w formie sprzedaży kopii bazy danych na terytorium RP przez uprawnionego lub za jego zgodą jest ograniczone do pierwszej sprzedaży kopii. Oznacza to, iż wyczerpane zostaje prawo do kontrolowania odsprzedaży tej kopii na tym terytorium (art. 9 ust. 1 ustawy). Podobnie ma się sprawa z pierwszą sprzedażą kopii bazy danych w państwach Unii Europejskiej (art. 9 ust. 2 ustawy) - jednakże zapis ten funkcjonować zacznie w momencie uzyskania członkostwa Polski w UE.
Ustawodawca określił również czas trwania ochrony bazy danych (art. 10 ustawy). Czas ochrony liczony jest po roku, w którym baza została sporządzona, przez 15 lat. Jeżeli w okresie tym baza została w jakikolwiek sposób udostępniona publicznie, okres jej ochrony wygasa również po upływie 15 lat, jednakże po upływie roku w którym została udostępniona po raz pierwszy. W przypadku istotnej zmiany treści bazy danych, co do jakości i ilości, w tym jej uzupełnienia, zmiany lub usunięcia okres jej ochrony liczony jest odrębnie.
Producent bazy danych, za korzystanie nie zgodne z przepisami prawa lub zawartymi umowami może dochodzić swoich roszczeń na drodze cywilnoprawnej na zasadach ogólnych. Również ten kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowych, bez odpowiedniego uprawnienia lub wbrew jego warunkom użytkuje bazę podlega karzę grzywny.
Orzekanie następuje w oparciu o Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia a sąd może również orzec przepadek, na rzecz Skarbu Państwa, nielegalnych kopii bazy danych. Należy również stwierdzić, iż przepisy o ochronie bazy danych nie naruszają ochrony treści bazy danej udzielonej na podstawie odrębnych ustaw (np. o ochronie danych osobowych). Podsumowując - każdy prowadzący działalność gospodarcza (w jakiejkolwiek formie) musi zwrócić uwagę na fakt, iż nie może już "samowolnie" i "za darmo" korzystać z dowolnych baz danych, ponieważ może się to skończyć sprawą w sądzie. Każdy przeciętny przedsiębiorca może stykać się z bazami danych z których czerpie niezbędne informacje (co wynika ze specyfiki nowoczesnej gospodarki), musi więc pamiętać o fakcie istnienia przepisów o ochronie baz danych.
W szczególności chodzi tu o konieczność dostosowania prawa polskiego do zasad zawartych w Dyrektywie UE z 11 marca 1996 r. o prawnej ochronie baz danych.
Jednak aby w ogóle zacząć rozważać ochronę baz danych należy wyjaśnić kilka pojęć mających ścisły związek z tym zagadnieniem. Podstawowe pojęcie to "baza danych" - która jest zbiorem danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów zgromadzonych według określonej systematyki lub metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym środkami elektronicznymi, wymagającymi istotnego, co do jakości lub ilości, nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub prezentacji jego zawartości.
Pobieranie danych oznacza stałe lub czasowe przejęcie lub przeniesienie całości lub istotnej, co do jakości lub ilości, części zawartości baz danych na inny nośnik, bez względu na sposób lub formę tego przejęcia lub przeniesienia. Wtórne wykorzystanie - jest to publiczne udostępnianie bazy danych w dowolnej formie, a w szczególności poprzez rozpowszechnianie, bezpośrednie przekazywanie lub najem.
Producent baz danych - jest to osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która ponosi ryzyko nakładu inwestycyjnego przy tworzeniu bazy danych - należy tu także rozumieć następcę prawnego producenta.
Baza danych - czyli co podlega ochronie? Jak wynika z definicji bazy danych, ochronie podlega zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów zgromadzonych według określonej systematyki lub metody do których stworzenia producent użył określonych nakładów inwestycyjnych oraz nakładu pracy.
Zbiory danych były tworzone od wieków, a wraz z rozwojem życia gospodarczego, kulturalnego jak i społecznego wzrastał również ich stopień złożoności i wielkości.
Zaczęły powstawać takie bazy danych jak spisy biblioteczne, akty stanu cywilnego, roczniki statystyczne, tabele kursów, zbiory danych osobowych, listy klientów i dostawców, rozkłady jazdy itp. Jak widać sporządzenie tylko niektórych z wyżej wymienionych zestawień informacji wymagało i wymaga bardzo dużego nakładu środków finansowych oraz wielu godzin pracy. Wobec tego nie ma co się dziwić, iż stworzenie takiej bazy danych stanowiło, w jej końcowym efekcie, bardzo dużą wartość dla producenta bazy. Naturalną rzeczą stało się dla niego dążenie do prawnej i fizycznej ochrony bazy danych i poczynionych w związku z tą inwestycjami. Wraz z pojawieniem się technik informatycznych i dostępnością do komputerów oraz Internetu, wzrosła łatwość systematyzowania i obrabiania zbiorów danych. Łączyła się z tym łatwość i szybkość kopiowania baz danych oraz ich nieumowne wykorzystywanie. Nie trudno więc zrozumieć nacisk na producentów baz danych na unormowanie tej kwestii i uporządkowanie "rynku" związanego z wykorzystywaniem baz danych. Znalazło to odzwierciedlenie w ww. dyrektywie Unii Europejskiej oraz w przytoczonej ustawie na gruncie polskiego prawa.
Ustawa o ochronie baz danych skonkretyzowała, jakie bazy danych korzystają z ochrony (art. 5 ustawy). Należą do nich bazy danych których: producent jest obywatelem RP albo ma na jej terytorium swoją siedzibę; producent jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub ma miejsce stałego pobytu na terytorium Unii; producent jest osobą prawną założoną zgodnie z prawem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, posiadającego siedzibę i zakład wykonywania działalności na terytorium Wspólnoty Europejskiej, a jego działalność musi być istotnie i trwale związana z gospodarką państwa członkowskiego Unii Europejskiej; ochrona wynika z umów międzynarodowych, na zasadach i w zakresie w nich określonych; producent nie jest ww. podmiotem i jest przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o działalności gospodarczej.
Sposób korzystania z baz danych i ich ochrony w świetle ustawy Ustawa, w art. 6, stwierdza, iż producentowi bazy danych przysługuje wyłączne i zbywalne prawo pobierania danych i wtórnego ich wykorzystywania w całości lub w istotnej części, co do jakości lub ilości. Można wręcz pokusić się o stwierdzenie, iż producent jest właścicielem tej bazy (choć z pewnymi ograniczeniami). Producent bazy danych może bazę danych udostępnić publicznie (odpłatnie bądź nieodpłatnie).
W przypadku publicznego udostępnienia bazy danych, producent nie może zabronić użytkownikowi korzystającemu zgodnie z prawem z takiej bazy danych, pobierania lub wtórnego wykorzystywania w jakimkolwiek celu nieistotnej, co do jakości lub ilości, części jej zawartości.
Owe korzystanie z bazy danych nie może godzić w interesy producenta bazy danych. Co zaś się tyczy części istotnej upublicznionej bazy danych można z niej korzystać: do własnego użytku osobistego, ale tylko z zawartości nieelektronicznej bazy danych; w charakterze ilustracji, w celach dydaktycznych lub badawczych, ze wskazaniem źródła, jeżeli takie korzystanie jest uzasadnione niekomercyjnym celem; dla którego wykorzystano bazę; do celów bezpieczeństwa wewnętrznego, postępowania sądowego lub administracyjnego.
Inne przypadki korzystania z baz danych w ich istotnych, co do jakości i ilości częściach, muszą być realizowane z porozumieniu z producentem, tzn. na gruncie cywilnoprawnym. Ciekawym zagadnieniem, przy korzystaniu z baz danych, może być zdefiniowanie korzystania z części nieistotnej i części istotnej, co do jakości i ilości.
Ustawodawca nie definiuje części istotnej i części nieistotnej, co do jakości i ilości. Wydaje się, iż każdy producent sam określa co jest częścią nieistotną i częścią istotną bazy. Być może wynika to z różnorodności baz danych, ich stopnia złożoności i skomplikowania a wreszcie z ilości danych. Najprawdopodobniej rozstrzygnięcia w tej materii będą zapadać w orzecznictwie.
Dysponowanie bazą danych przez producenta w formie sprzedaży kopii bazy danych na terytorium RP przez uprawnionego lub za jego zgodą jest ograniczone do pierwszej sprzedaży kopii. Oznacza to, iż wyczerpane zostaje prawo do kontrolowania odsprzedaży tej kopii na tym terytorium (art. 9 ust. 1 ustawy). Podobnie ma się sprawa z pierwszą sprzedażą kopii bazy danych w państwach Unii Europejskiej (art. 9 ust. 2 ustawy) - jednakże zapis ten funkcjonować zacznie w momencie uzyskania członkostwa Polski w UE.
Ustawodawca określił również czas trwania ochrony bazy danych (art. 10 ustawy). Czas ochrony liczony jest po roku, w którym baza została sporządzona, przez 15 lat. Jeżeli w okresie tym baza została w jakikolwiek sposób udostępniona publicznie, okres jej ochrony wygasa również po upływie 15 lat, jednakże po upływie roku w którym została udostępniona po raz pierwszy. W przypadku istotnej zmiany treści bazy danych, co do jakości i ilości, w tym jej uzupełnienia, zmiany lub usunięcia okres jej ochrony liczony jest odrębnie.
Producent bazy danych, za korzystanie nie zgodne z przepisami prawa lub zawartymi umowami może dochodzić swoich roszczeń na drodze cywilnoprawnej na zasadach ogólnych. Również ten kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowych, bez odpowiedniego uprawnienia lub wbrew jego warunkom użytkuje bazę podlega karzę grzywny.
Orzekanie następuje w oparciu o Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia a sąd może również orzec przepadek, na rzecz Skarbu Państwa, nielegalnych kopii bazy danych. Należy również stwierdzić, iż przepisy o ochronie bazy danych nie naruszają ochrony treści bazy danej udzielonej na podstawie odrębnych ustaw (np. o ochronie danych osobowych). Podsumowując - każdy prowadzący działalność gospodarcza (w jakiejkolwiek formie) musi zwrócić uwagę na fakt, iż nie może już "samowolnie" i "za darmo" korzystać z dowolnych baz danych, ponieważ może się to skończyć sprawą w sądzie. Każdy przeciętny przedsiębiorca może stykać się z bazami danych z których czerpie niezbędne informacje (co wynika ze specyfiki nowoczesnej gospodarki), musi więc pamiętać o fakcie istnienia przepisów o ochronie baz danych.
Adam Jocz